Bilimsel Düşünme Üzerine Bir Deneme

Ömer Gökalp Akcan

Öncelikle bilimsel düşünmenin ve bir takım düşünce sistemlerinin bütünü olarak bilimin amaçladığı şey en sade haliyle, kendimizde ve dış dünyada yani çevremizde ne olup bittiğini anlamak ve bununla beraber şu an için geçerli olabilecek gerçeğe, doğruya ulaşmak. Anlamak ve ulaşmak için ise sınanabilen, yanlışlanabilen, akılcı, mantıklı ve gerçekle temasa gelebilecek önermeler, sorular, bilgiler ve gözlemler kullanılır. Peki bilimsel düşünmenin temelinde yatan şeyler nelerdir? Bunun cevabı şu şekilde verilebilir. Düşünme şeklinin bilimsel olduğu söyleyebilmek için öncelikle bir fikre, söyleve vs. iman değil, bunlara eleştirel (Kritik) bir bakış açısıyla yaklaşmak gerekir. Tabii bunun sağlanması için şüpheci bir tavır ve akabinde merak dürtüsünün sizi kamçılaması gerekir. Uzun yıllardır inanmayı sürdürdüğümüz kendimizce doğru bazı fikirlerden ve düşüncelerden uzaklaşmak, onları reddetmek aynı şekilde karşımızdaki kişinin de doğruluğuna inandığı şeyin yanlış olduğu gerçeğiyle aniden temasa gelmesi elbette kolay değildir. Bunun ancak belli bir olgunluk mertebesi ile bir aydınlanma (Aufklärung) haline ve düşünme tarzı olarak bir ergenlikten bir erginliğe yükseliş (Aufgang) haline geçildiği zaman mümkün olabilmesi muhtemeldir. Bu olgunluk mertebesi de büyük oranda karşıt fikirlerin (bu karşıt fikirlerin belirli bir akılcı yaklaşımla düşünüldüğünü ve sınandığını varsayıyoruz.) dinlenmesine ve kendi inandığınız fikrin mutlak doğru olduğu düşüncesinden uzaklaşmanıza büyük ölçüde bağlıdır.

Peki bilimsel düşünmeyi etkileyen faktörler nelerdir? Bunda hiç şüphesiz ki bulunduğunuz coğrafyadaki kültürlerin, geleneklerin, normların, inançların vs. çok büyük bir etkisi vardır. Tabi kimi toplumlarda saydığımız etmenler daha esnek ve bilimsel düşünmeye elverişlidir, kimi toplumlarda ise değildir. (1)

Peki bunlar ne tür etkilerdir? Aslında bu etkilere bizim bir şeyin doğruluğunu, iyi olup olmadığını, mantıklı olup olmadığını henüz sınayamadığımız dönemlerde bize doğru olduğuna inanılarak öğretilegelen (2) asırlardır taşınmış eylemler, görüşler ve yıllar yılı kazanılmış belirli öznel fikirler ve düşünceler bütünü dersek sanırım yanlış olmaz. Bunların etkilerine gelecek olursak en büyük faktör, düşüncenin bize ait olmayışıdır. Bir örnek verecek olursak, hırsızlık yapmanın kötü bir şey olduğu hepimize söylenmiştir. Biz belirli bir dönem öğretilen bu yargı ile yaşarız. Daha sonra, (kendi zihni muhakememizi yapabilecek düzeye eriştiğimizde) artık hırsızlık yapmanın kötü bir eylem olduğu yargısına kendi kendimize varırız ve bu düşünce artık tamamıyla bize aittir. Bununla beraber çocuklukta bize öğretilegelen her şeyi tek tek sınamaya ve doğruluğunu kontrol etmeye başlarız. Tabii burada bahsettiğimiz kontrol kendi kişisel görüşlerinizin ötesinde temellendirilmiş olan bir sistem olmalıdır. İyice temellendirilmemiş, yarım yamalak düşünülmüş fikirlerin dikkate alınması mümkün değildir. Bu bilimsel düşünmeye atılan ilk adımdır.

Sonuç olarak, bilimsel düşüncenin oluşmasının temelinde bir şeyi bir inanç objesi olarak değil bir bilgi objesi olarak edinmek yatar. Bu edinim ön yargılardan kurtulmayı ve bir şeyi kendi içinde değerlendirebilmeyi sağlayacaktır. Buna belki bilimin dışında ama popüler bir örnek olarak şiir ve din ile politika yapılması, çorabı beyaz, sakalı siyah, eteği kısa, başı kapalı, ocu bucu gibi insanı ayrışmaya ve basitliğe götüren ayrımlar yapılması verilebilir. (3) Bilimsel düşünme ve bilimin kendisi bu tür sıfatlandırmalar ve ayrıştırmalarla uğraşmadığı gibi bunların hepsini anlamsız bulur. Çünkü hedeflenen şey gerçeğe ulaşmaktır ve bunun sizin dini, etnik, kültürel, dilsel vs. farklılıklarınızla hiçbir ilgisi yoktur.

1. Burada bilimsel düşüncede etkili olan bazı faktörlerin esnekliğinin bilimsel düşünme için pozitif bir sebep olduğu gibi kesin bir yargıya varılmış gözükebilir. Ancak burada bahsedilmek istenen bu etmenlerin bilimsel düşünme temeli oluşturulabilecek bir ortama olanak sağlayabilme kapasitesinin esnek olduğudur.

 2. Burada öğretilegelen her şeyin yanlış olduğunu varsaymıyoruz. Sadece öğrendiğimiz şeylerin bizim tarafımızdan sınanmadığı, kendi zihin süzgecimizden geçirmediğimiz ve dolayısıyla doğruluğuna henüz kendimizin ikna olmadığı şeylerden bahsediyoruz.

 3. Burada verilen örnekler herhangi bir ideolojik sebeple verilmemiştir. Anlatılmak istenen, bu eylemlerin kritik(eleştirel) bir düşünme sonucu ortaya çıkmadığı ve bunun sonucu olarak konular ve kavramlar arasındaki bağlantıların tam olarak özümsenemediğini göstermek amacıyla verilmiştir. Ayrıca örnekler bilimsel düşünce ile direkt bir bağlantı kurmak için değil bilimsel düşünme için yukarıda bahsedilen bazı metodların sosyal konular içinde uygulanabileceğini vurgulamak amacıyla verilmiştir. Bir şeyi sevmemeniz veya beğenmemeniz onu kötüleyeceğiniz anlamına gelmez çünkü bunlar tamamıyla öznel kanılardır ve büyük bir çoğunluğunun sınanması muhtemel değildir.

Başvurular

Barnes, J., 1995. The Complete Works of Aristotle. 6. ed. West Sussex: Princeton University Press.

Cooper, J. M., 1997. Plato Complete Works. 1. ed. İndianapolis/ Cambridge: Hackett Publishing Company.

Descartes, R., 2017. Metot Üzerine Konuşma. 1. ed. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.

Einstein, A., 2009. Einstein's Essays in Science. 1. ed. New york: Dover Publications.

Feynman, R., 1968. What is Science. The Physics Teacher, 7(6), pp. 313-320.

Feynman, R. P., 1955. The Value of Science. Engineering and Science, XIX(3), pp. 13-15.

Heisenberg, W., 2007. Physics and Philosophy. 1. ed. New York: HarperCollins.

Hume, D., 2017. İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma. 1. ed.  İstanbul: Türkiye iş Bankası.

K. R. popper, W. C. K. A. j. A., 1948. What can logic do for philosophy?. JSTOR, Issue 22, pp. 141-178.

Kant, I., 2009. An answer to the question: What is the Enlightenment?. 1. ed. Cambridge: Penguin Books.

Kant, I., 2016. Pratik Aklın Eleştirisi. 6. ed. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu.

Lakatos, I., 2014. Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi. 1. ed. İstanbul: Alfa.

Monod, J., 1972. Chance and Necessity. 1. ed.  London: Collins.

Nisbett, R. E., 2017. Düşüncenin Coğrafyası. 5. ed.  İstanbul: Varlık.

Poincare, H., 1951. Bilim ve Metot. 1. ed. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Poincare, H., 1964. Bilim ve Hipotez. 2. ed.  İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Popper, K. R., 1969. Conjectures and Refutations. 3. ed.  London: Routledge and Kegan Paul .

Popper, K. R., 1972. Objective Knowledge. 1. ed. Oxford: Oxford University Press.

Popper, K. R., 2015. Bilimsel Araştırmanın Mantığı. 6. ed. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

Popper, K. R., 2017. Tarihsiciliğin Sefaleti. 6. ed. Ankara: Eksi Kitaplar.

Russell, B., 1969. History of Western Philosophy. 5. ed. London: George Allen & Unwin Ltd..

Voltaire, 1995. Felsefe Sözlüğü. 1. ed. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.

Yıldırım, C., 1981. Logic the Study of Deductive Reasoning. 1. ed. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi.

Yıldırım, C., 1999. Mantık. 3. ed. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Yıldırım, C., 2016. Matematiksel Düşünme. 12. ed. İstanbul: Remzi Kitabevi.